Tseltal de Bachajón, Chiapas. Doctora en Estudios Mesoamericanos por la Universidad Nacional Autónoma de México. Sus temas de investigación giran en torno a lengua y pensamiento propio, relaciones de género y violencias, metodologías participativas, situadas y de co-labor, fiestas y cosmovisión. Actualmente se desempeña como Titular de la Oficina de Representación del Instituto Nacional de los Pueblos Indígenas en Chiapas.
Lengua: bats’il k’op de Bachajón, Chiapas (tseltal)
Jujun pahm lum ay jun stalel sk’ahyinel ta bahlumilal. Te ho’otik bast’sil ants winikotik jchahp te jtaleltik, te bin ya sk’an ya yal te ma’ pajaluk te jtalel jk’ayineltik sok te yantik lumetik sok yantik ants winiketike. Ja’ in talel k’ahyinel ku’untik ya yak’ kiltik jna’tik bin ut’il ay te kuxlejalil sok ayinel ta yutil jlumaltik sok ta bahlumilal. Ja’ yu’un ma’ tojoluk te jujun ts’in ya jtaulantik ta halel te talelil ta jbats’il k’optike, jich ya yak’ jna’tik, kiltik, ya’iyel sok jcholtik te sp’ijil yo’tan te me’il tatiletik ta stojol kuxlejalile.
Te bats’il ants winikotik bayel banti ya xpas ya kil kokliytik te jtalel jk’ahyineltike: ta bin ya jpastik ta jujun k’ak’al, ta jay chahp k’inetik ya yich’ pasel, ta jbats’il k’optik sok yantikxan p’ijilaletik yu’un te jlumaltik. Te jbats’il k’optik bayel sk’oblal, ma’ ja’uknax yu’un te ha’ ya sk’opojotik a’ ta jujun k’ak’al, ma’uk; sok te jbats’il k’optik ya xpas ya xk’uhbotik ta yokliyel sok sna’ulanel te jtaleltik sok te p’ijilaletik ay ku’untik ta in k’ak’al. Ha’ yu’un bayel sk’oblal te mach’atik jnopojtikix te june sok ka’telinejtik te sts’ibayel sok yokliyel te jtaleltik, te ya kich’tik ta muk’ te sk’oblal te jbats’il k’optike, skaj te bayel bin ya yak’ kiltik sok jnoptik. K’alal ya jna’tik bintik a’ te p’ijilaletik ay ta jbats’il k’optik ya xpas ya jtulantestik sok kipintestik yu’un jich maba ya xch’ay a sok ya kikitaytik yalulanel. Ja’nix jich k’alal ya jna’tik bintik a te ay ta jbats’il k’optik ya xpas ya jelontestik teme ay bin maba lekuk, ma’uk teme ma’ skoltayotik yu’un jun pajal ya kich’ jbatik ta muk’.
Ja’xan ha’ te a’telil yu’un ya kokliytik te jtalel jk’ahyineltik ay ta jbats’il k’optik maba ya xu’ ku’untik ta oranax soknix maba ya xu’ ku’untik ta jichnaxi’; ya sk’an tulan a’tel ya jpastik, skaj yu’un te ya sk’an ya ko’tantaytik, jna’ulantik, kokliytik, jnopilantik sok jcholtik te bintik p’ijilaletik ay ta jbats’il k’optike. Ja’ ini yokliyel ja’ jun tulan a’telil ya sk’an ya jpastik sok te jmohlolabtik ants winiketik yu’un jlumaltike: te me’il tatiletik, jnohpteswanejetik, ach’ix keremetik, alaletik sok yantikxan swinkilel jlumaltik.
Te jay chahp p’ijilaletik ay ta jbats’il k’optik maba ya jtahtik ta ilel sok na’el teme maba ya jtahtik ta ilel sok snopel te bayel sk’oblal te jk’optike, soknix ya kich’tik ta muk’. Te ta jbats’il k’optike k’ejel te sp’ijil yo’tan te me’il tatiletik sok te jts’unbaltik. Manchuk bayelix jabil nok’olotik ta jalbeyel yu’un te yan jchahp talel k’ahyinel ta lum (Occidente) soknix te bin ya snohptesotik ta snaul te nophjun te ma’yuk sk’oblal te jbats’il k’optik sok te jtaleltike, uts kuxul a ini p’ijilaletik ta jay chahp’ bin ya jpastike. Ja’ yu’un teme’ maba ya xk’ot ta ko’tantik te jbats’il k’optik ay sk’ejojik p’ijilaletik te maba pajal sok te yantik k’opetik sok taleliletike, maba ya xu’ ku’untik kak’beltik ta na’el, ilel te yutsilal te bats’il k’op tseltale.
Ja’nix jich ya sk’an ya “kikitaytiik jts’in” (ja’ jun yalel, ya jna’tik te manix yu’un ya xpas ta jyahlel a) te yantik taleliletik jnopojtik yu’un ya xpas ya ka’iytik, kokliytik, kiltik sok jna’tik te p’ijilaletik k’ejel ta jbats’il k’optike. Te bin nok’ol kalbel maba ya sk’an ya yal te spisil ya yich’ tu’p’el te yantik talel k’ahyineletik jnopojtikixe, manix xu’ ta pasel a stukel ini. Te bin a te nok’ol kalbeltik li’i’ ja’ te ya sk’an ya jpastik tulan yu’un ya ko’tantaytik te jbats’il k’optik sok te stalel sp’ijilal te me’il tatiletik, te maba ja’nax ya jtuuntik te k’opetik, ma’uk te p’ijilaletik jnopojtik te ta snaul nopjun. Ya sk’an ya jam te jsitik, jchikintik sok ko’tantik ya ya’iyel te k’opetik sok p’ijilaletik ay ta jtalel jk’ahyineltik sok jbats’il k’optik te ho’otik bats’il ants winikotik.
K’alal ya kal te bayel sk’oblal te ya sk’an ya “kikitaytik” ma’uk teme ya “jlok’estik” ta jol ko’tantik te yantik talel p’ijilaletik jnopojtike, ja’ skaj te bayelix jabil te nohptesel nok’ol kich’beltik ta snaul te nopjun soknix te kaxlan k’op sjelontesejixe, ma’uk teme ma’ yak’ix kiltik te sp’ijil me’il tatiletik ay ta jtalel jk’ahyineltik sok ta jbats’il k’optike. Manchuk ya xk’opojotik ta bats’il k’op tseltal, te bin ya kaltik ma’uk bintik ya jnoptik, ja’ te bin ay ta kaxlan k’op ma’uk te bin ya yalbotik te p’ijilaleltik ts’ibabil ta junetik. K’alal jich ya jpastik nok’ol kuts’inbeltik te p’ijilal sok snopojibal ku’untik bin ut’il bats’il ants winikotik, skaj te maba nok’ol kak’beltik ta ilel sok na’el te bin ut’il ho’otik ya kiltik, jnoptik, jcholtik sok ka’iytik te bahlumilal sok kuxlejalile. Jun slok’ol te bin nok’ol kalbeltik li’ e’, ja’ k’alal ta tseltal ya kaltik te ay ants winiketik te ay yo’tan ma’uk teme mato ayuk yo’tan, ta kaxlan k’op maba ya jsoltestik bin ut’il ay ta tseltal, jich te o’tanil (corazón) ya xch’ay jilel skaj te jsoltestik bin ut’il “inteligencia”, ja’ yu’un ya kaltik “ser inteligente” ma’uk teme “no ser inteligente”. Te yan jchahp k’op banti ya kiltik te ya xjelon te bin ya yak’ jna’tik ha’ te pat o’tanetike, ta bats’il k’op bayel sk’oblal ja’ ini k’op, ja’xan k’alal ya jsoltestik bin ut’il “rezo” ma’uk teme “oración”, ya xch’ay jilel te o’tanile. K’alal jich ya jpastik nok’ol jmukbeltik ma’uk teme jelontesbeltik sok jmilbeltik te p’ijilaletik sok jtaleltik ay te ta jbats’il k’optike. K’alal te o’tanil ya jsoltestik ta kaxlan k’op bin ut’il “inteligencia”, maba nok’ol kak’beltik ta ilel te o’tanile. Te o’tanil ya yak’ kiltik te ja’ jun jp’al k’op te bayel sk’oblal ta jtalel jk’ahyineltik sk’aj te spisil jahchem, nainem, me’inem sok kuxul ta o’tanil. Ja’xan yu’un ya spas ya kiltik jna’tik ja’ in p’ijilaletik ya sk’an ya xjahch’ jnoptik xcha’jol te yokliyel yilel te bin ut’ilnix kileltik a, binti a te p’ijilaletik ay ta jbats’il k’optik sok ta jkuxlejaltik.
Ja’xan ¿bin ut’il ya xu’ kilbel jbatik sok kokliybel jbatik soknax te p’ijilaletik jnopojtik ta yutil jtaleltik sok jbats’il k’optike? ¿Bin ut’il te bintik jnopojtik yu’un yantik talel k’ahyinel yu’un yantik lumetik maba smakbotik te jsitik sok ko’tantik ya yilel sna’el te bin ay ku’untik ta ko’tantik, jtaleltik sok jkuxlejaltik? ¿Bin ut’il ya kak’tik ta ilel na’el te jun pajal ay sk’oblal te p’ijilaletik ku’untik sok te yantik p’ijilaletik talemik ta yan lume? ¿Bin ut’il te p’ijilaletik sok te jbats’il k’optik pajal ya x-ich’ot ta muk’ sok te yantik p’ijilaletik sok k’opetike? Manchuk mato ayuk sjak’ojibal ja’ ini jok’oyeletik, skaj te tulan ja’ ini a’telil sok mato jahchemotik ta ya’telinel, ya spas ya kaltik te ya sk’an te ya jsuht te ko’tantik sok te jch’uhleltik banti talemotik, te jlo’ptik sok jts’unbaltik maya tseltal. K’alal jich ya xhahch jpastik ta k’unk’un ya xhahch’ kiltik sok jna’tik te jay chahp p’ijilal ay ta jbats’il k’optik sok kuxlejaltik.
Ta 2012 habil la jukan jbakotik ta snopel yokliyel sok te antsetik, jnohpteswanejetik sok te ach’ix keremetik te bin yu’un ya jtaulankotik ta jalel ta jujun ts’in te o’tanile k’alal ya xk’opojotkotik te ta bats’il k’ope. Te bin lok’ snopel ta komon ja’ te o’tanile bayel sk’oblal te ta jkuxlejaltik, ya jtaulantik ta jalel sk’aj te jich te jtaleltike, maba ya jna’tik binwan k’ak’al jahch ta tuunel te o’tanile te ta jbats’il k’optike, ja’xan ya yich’ tael ta nopel te nameyniwanix a stukel ini, ja’to jich la staik ta nopel te namey me’il tatiletike. Biluk a te bin ya jnoptik, kaltik, ka’iytik, jpastik sok jkuxintik jahchem tal ta ko’tantik. Ja’ yu’un te o’tanil ya jtahtik ta jalel te ta jbats’il k’optike maba ja’uknax te ya ka’iytik ya xwil te ta yutil te jwinkileltike. Te o’tanil ya jtahtik ta jalel ta jujun ts’in te ta jbats’il k’optike ja’nix jun p’ijilal o’tanil yu’un te me’il tatiletike’,soknix ja’ te kuxlejalile. Te ta jtalel jk’ahyineltike spisil te bin ay ta bahlumilale (ants winiketik, chambalametik, te’ ch’ajanetik, Ahawetik, te k’ak’al, te ha’al, te lum k’inal, te ha’etik) ay yo’tanik, teme ay yo’tanike ya sk’an ya yal te kuxajtik ek. Jich yu’un te ta jtalel jkuxlejaltik bin ut’il swinkilel bats’il ants winiketik spisil te bin ay ta bahlumilal, ta ch’ulchan kuxajtik sok ay yo’tanik. Te yo’tan te te’etik ja’nix te slohp’e’ skaj te ja’ kuxula, te yo’tan te ha’e ja’nix te te’etike skaj te jich ay ek, teme laj te te’etik ya xtuhp’ ek te ha’etike. Ja’nix jich te o’tanile bayel sk’oblal sk’aj te teynix jahchem tal a te snohpojil spaslanel te jay chahp ay ta pasel, na’el, nopele. Te o’tanil ya jtahtik ta ilel a’iyel ja’nax teme ya xk’opojotik ta tseltale, teme wol kaxlan k’op ya xk’opojotikix ae maba ya xchiknajix a. Ja’nix jich teme maba wen lek ilbil, nopbil bin ut’l ya jsoltestik te bats’il k’op ta kaxlan k’ope yanix xch’ay jilel te o’tanile, jich bin ut’il la yich’ix jalel ta na’il skaj te biluknax jp’al k’opetik ya jtuuntik te k’alal ya jsoltestik te k’ope. Junxan slok’ol banti ya spas ya kiltik bin ut’il ya jelontestik te bin ya sk’an ya yal te ta bats’il k’op k’alal ya jsoltestik ta kaxlan k’op, ja’ te k’alal ya kaltik “yal jk’abtik” bin ut’il “dedos”. K’alal jich’ ya jpastik ini maba ya kak’tik ta ilel te bin ut’il te ho’otik bats’il ants winekotik te jk’abtik (soknix te koktik) aynix yalatak sok spul stukel. Bayel mach’a ya yal teme ya yich’ soltesel ta kaxlan k’op bin ut’il “hijos-retoños de mi mano” maba lekuk sok maba jt’ujbil. Yan jich ya jtahtik ta nopel skaj te ja’ k’ax ochemix ta ko’tantik te stalel te kaxlan k’ope sok te yantik p’ijilaletike.
Te bin a te nok’ol jcholbel sok ja ini ts’ibabil jun ya yak’el ya na’el te bin ut’il te jay chahp bats’il k’opetik ay ta spahmal bahlumilal bayel p’ijilal sk’ejlanej, ya yak’ kiltik bin ut’il te swinkilel ja’ ini bats’il k’opetik yantiknax bin ut’il ya sta ta nopel, ilel, yalel sok ya’iyel te bahlumilal sok kuxlejalile. Ja’ yu’un bayel sk’oblal ya yich okliyel sok ak’el ta ilel nael ja’ ini p’ijilaletik yu’un ya skoltayotik ta slehel te lekil kuxlejalil sok jichuk maba ya xch’ay te jbats’il k’optike.
Formar parte de una cultura particular y hablar un idioma propio (bats’il k’op tseltal en este caso) permite entender, sentir, pensar y explicar el mundo y nuestro estar en él de una forma diferente a otros pueblos y personas. Esta manera particular de vivir-sentir-captar-decir-pensar el mundo está referida y contenida en la palabra stalel, la cual es de uso común y entendible para quienes formamos parte de esa realidad. Su uso cotidiano en nuestra comunicación oral nos permite considerarlo como un “término-categoría” (por decirlo de alguna manera) importante para entender y explicar nuestro actuar-pensamiento-sentimiento (Pérez, 2021).
Darnos cuenta de que estas otras lógicas de estar-pensar-sentir-hacer-vivir (stalel) el mundo, la vida y las relaciones sociales no se da, en automático, por ser hablantes o partes de dicho idioma, cultura y sociedad, sino que requiere de un proceso de análisis y reflexión constante desde-con nosotros mismos en diálogo con las demás personas de nuestra comunidad y nuestras prácticas cotidianas.
Pero todo lo anterior, a su vez, implica reconocer y asumir, por un lado, la riqueza de las sp’ijil ko’taniletik (sabidurías de nuestros corazones) que portamos y guardamos en nuestro bats’il k’op y las stalel sk’ayinel skuxlejal jme’ jtatik (formas aprendidas de estar-sentir-pensar-vivir de nuestras madres nuestros padres) que la colonialidad del poder y el conocimiento científico hegemónico occidental se han esforzado, por siglos, en hacernos creer y ver lo contrario. Si no reconocemos que nuestros pueblos e idiomas propios contienen modos de ser-pensar-sentir-vivir-hacer diferentes, tan importantes como los de otros pueblos, no podremos comprender su lenguaje profundo, su filosofía, su cosmovisión (Lenkersdorf, 2005) o, mejor dicho, su sentido del mundo (Oyêwùmí, 2017).
Por otro lado, se requiere “salirse” de los marcos conceptuales e ideológicos de otras stalel adquiridos a lo largo del tiempo que nos condicionan a mirar nuestra realidad desde esos otros referentes. Esto no debe entenderse como una búsqueda de pureza conceptual, porque tal estado no existe, sino más bien de un esfuerzo epistémico de nosotros por escuchar, sentir y reconocer categorías, conceptos y filosofías que están en nuestras sociedades, pueblos e idiomas para explicar las relaciones sociales, la vida y la existencia de nosotros y de lo que nos rodea. Solo escuchándonos críticamente podemos dar cuenta de aspectos importantes de nuestra realidad como la stalel (forma de decir-sentir-hacer-pensar-vivir dada y aprendida) de nosotros los tseltales.
Debido a nuestra formación en las aulas por muchos años (donde se enseña generalmente conocimientos occidentales y nada de nuestra cultura) y al predominante uso del idioma castellano en muchos espacios, incluso al interior de las familias, vamos colonizando cada vez más nuestro bats’il k’op y stalel, las lógicas de pensar-sentir-hacer-vivir de otras sociedades las importamos e imponemos, en la mayoría de las veces de forma inconsciente, a la propia. Así, aunque sigamos hablando el bats’il k’op, la lógica con la que hablamos y pensamos es del castellano.
Un ejemplo de esto es que cuando en tseltal decimos que hay personas con corazón ay yo’tan, o que están en proceso de adquirirlo (mato ayuk yo’tan), muchas otras personas lo traducen como “tener consciencia, ser inteligente” o “no tener conciencia, no ser inteligente”, respectivamente; de igual modo, los pat o’tanetik (los saludos poéticos del corazón) varios los traducen como oraciones o rezos (Pérez, 2014). Este actuar hace que la concepción del corazón como una forma de estar en la sociedad y universo se mutile y reduzca porque la traducimos o empotramos en categorías que no dan cuenta el sentido de mundo nuestro. Darnos cuenta de estas complejidades y cambios en nuestro bats’il k’op implica des-aprender ciertos conocimientos adquiridos en las escuelas, religiones y sociedad considerados como verdades absolutas (López, 2014).
Tomando en cuenta lo anterior, nos preguntamos, ¿cómo subvertimos la práctica de condicionar lo que miramos, escuchamos, sentimos y vivimos en nuestras sociedades y en nuestros idiomas con categorías, conceptos y teorías ya conocidas que provienen de otras geografías? Sin con esto negar los aportes que nos puedan dar algunas teorías de las ciencias sociales y humanas. ¿Cómo presentar los conocimientos propios de un pueblo en particular en diálogo con los de otros pueblos y culturas del mundo en un plano de horizontalidad y no de subordinación y dominación como sucede hasta en estos momentos? Aunque no hay caminos ni respuestas acabadas para semejantes cuestiones porque aún lo estamos andando, podemos decir que desde nuestra experiencia es importante el saber escucharnos cuando hablamos en tseltal para que no pasen desapercibidos los conceptos de vida que guían las prácticas concretas de las personas-de nosotros.
En 2012, a través del diálogo y la reflexión conjunta con las mujeres, profesores bilingües de nivel primaria, las jóvenes y los jóvenes tseltales de Bachajón, en torno al significado e importancia del o’tanil (corazón) presente en la comunicación oral en tseltal (Pérez, 2014), nos percatamos y mostramos que la presencia del o’tanil es parte de nuestro stalel (forma de ser-sentir-pensar-hacer) como tseltales porque para todo usamos el corazón. Pensamos-sentimos-hablamos-sabemos-actuamos desde-con el corazón. Por tanto, el corazón que referimos no alude únicamente al órgano fisiológico sino también a la sabiduría (sp’ijilal o’tanil) y vida-existencia (kuxlejalil) que poseen los demás seres que habitan el cosmos: plantas, animales, la lluvia, el sol, los guardianes o señores de los cerros, del agua, de la tierra. Desde este modo de vida, todo está vivo y todo tiene corazón. El corazón, como vida, se puede observar a través de las raíces de los árboles, el tronco, el agua y el verdor de los árboles. Además, el sentir-pensar-hacer también se da en el corazón.
Todo esto se muestra en la comunicación oral cotidiana, pero se rompe si dejamos de hablarlo, o bien, si no tenemos cuidado al traducir este idioma al castellano. Mucha gente traduce el tseltal al castellano siguiendo la lógica de éste, por ejemplo, desde el tseltal decimos que las manos tienen hijos, retoños, y esto es normal decirlo y no causa incomodidad, pero en el momento en que lo traducimos al castellano, se pierde esa noción de hijos o retoños porque lo encajamos al término dedo. Decir en castellano “los hijos de mi mano” se escucha mal, feo, incorrecto, según dicen algunas personas.
De acuerdo con lo que venimos sosteniendo, los idiomas de los pueblos originarios son un campo lleno de conocimientos y modos de sentir-pensar-vivir-decir el mundo que hay que seguir reflexionando y visibilizando porque enriquecen nuestro horizonte de vida, político y epistémico. Asimismo, el conocimiento de la riqueza que guardan posibilita fortalecer su presencia y uso cotidiano en nuestra comunicación cotidiana en las comunidades.
Programa Universitario de Estudios sobre Democracia, Justicia y Sociedad, todos los derechos reservados 2023. Esta página puede ser reproducida con fines no lucrativos, siempre y cuando no se mutile, se cite la fuente completa, y su dirección electrónica. De otra forma, requiere permiso previo por escrito de la institución.
REVISTA TLATELOLCO: DEMOCRACIA DEMOCRATIZANTE Y CAMBIO SOCIAL, Vol. 1, Núm. 2, enero – junio 2023, es una publicación semestral, editada por la Universidad Nacional Autónoma de México, Ciudad Universitaria, Alcaldía Coyoacán, Ciudad de México, C.P. 04510, a través del Programa Universitario de Estudios sobre Democracia, Justicia y Sociedad, Av. Ricardo Flores Magón No. 1, Piso 13, colonia Nonoalco Tlatelolco, Alcaldía Cuauhtémoc, C.P. 06900, Ciudad de México, Tel. 5551172818 ext. 49787, URL: https://puedjs.unam.mx/revista_tlatelolco/, correo electrónico: revistatlatelolco@puedjs.unam.mx. Editor responsable: John Mill Ackerman Rose. Reserva de Derechos al Uso Exclusivo de Título: 04-2022-111112043400-102, ISSN: en trámite, ambos otorgados por el Instituto Nacional del Derecho de Autor. Responsable de la última actualización de este número: John M. Ackerman Rose, Av. Ricardo Flores Magón No. 1, Piso 13, colonia Nonoalco Tlatelolco, Alcaldía Cuauhtémoc, C.P. 06900, Ciudad de México, Tel. 5551172818, ext. 49787. Fecha de última modificación: 28 de febrero de 2023.
El contenido de los textos es responsabilidad de los autores y no refleja forzosamente el punto de vista de los dictaminadores, o de los miembros del Comité Editorial, ni la postura del editor de la publicación.
Se autoriza la reproducción total o parcial de los textos aquí publicados siempre y cuando se cite la fuente completa y la dirección electrónica de la publicación.